Każdego roku w dniu 22 marca jest obchodzony Światowy Dzień Wody. Celem święta jest przypomnienie, że woda jest niezbędna do życia człowieka oraz zwrócenie uwagi na fakt, że niemal miliard ludzi na świecie nie ma dostępu do bezpiecznych źródeł dobrej jakości wody pitnej. W tym roku Światowy Dzień Wody jest obchodzony pod hasłem: „Woda dla pokoju”.
Przesłanie to ma szczególne znaczenie w kontekście wód transgranicznych, których zasoby dzielone są granicami państw. Liczne konflikty międzynarodowe na świecie miały podłoże „wodne”, a ranga tego problemu nie mogła zostać niezauważona przez światowe organizacje działające na rzecz powszechnego dostępu do wody pitnej.
W 1975 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Edukacji, Nauki i Kultury (UNESCO) zainicjowała Międzyrządowy Program Hydrologiczny (IHP), realizujący międzynarodowe programy badawcze na temat oceny zasobów wodnych i wpływu działalności człowieka. W 1992 roku rządy państw Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ podpisały Konwencję o ochronie i racjonalnym wykorzystaniu transgranicznych cieków wodnych i jezior międzynarodowych (tzw. Konwencja Wodna). Utworzono wiele międzynarodowych komisji do spraw transgranicznych rzek, jezior i dorzeczy, w tym m.in. Międzynarodową Komisję Ochrony Odry przez Zanieczyszczeniem.
Chociaż niektóre z tych działań dotyczą również wód podziemnych, niemniej jednak należną uwagę tej „niewidzialnej składowej” zaczęto poświęcać zaledwie kilkadziesiąt lat temu w ramach programu UNESCO – International Shared Aquifer Resources Management (ISARM). Od tego czasu podjęto wiele inicjatyw naukowych: stworzono międzynarodową mapę hydrogeologiczną Europy, powstały mapy światowych zasobów wód podziemnych oraz mapy transgranicznych warstw wodonośnych.
Do dziś jednym z najtrudniejszych wyzwań pozostaje koncepcja ochrony transgranicznych zbiorników wód podziemnych. Dzieje się tak z uwagi na fakt, iż sama fizyczna ocena stanu wód podziemnych w rejonach transgranicznych nie jest wystarczająca. Zmienne czynniki polityczne, kulturowe i historyczne odgrywają również istotną rolę w rozumieniu złożoności problemu transgranicznych zasobów wód podziemnych. Na świecie zidentyfikowano około 600 transgranicznych warstw wodonośnych, natomiast tylko dla 36% spośród nich zostały sporządzone umowy międzynarodowe, regulujące kwestię korzystania z nich i ich ochrony.
W odpowiedzi na to wyzwanie powstał międzynarodowy projekt EU-Waterres: EU-integrated management system of cross-border groundwater resources and anthropogenic hazards, finansowany z Funduszy Norweskich i EOG. W ramach projektu swoje siły połączyły Służby Geologiczne Polski, Norwegii, Łotwy, Estonii i Ukrainy. Projekt został zrealizowany w latach 2020-2023, a liderem konsorcjum był Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy. Szczegółowe informacje na temat projektu EU-Waterres są dostępne na stronie: http://eu-waterres.eu.
Głównym celem projektu EU-Waterres było opracowanie rozwiązań wspierających strategię zrównoważonego zarządzania i ochrony wspólnych zasobów wód podziemnych na obszarach transgranicznych. Wśród tych rozwiązań należy wymienić platformę geoinformatyczną, integrującą bazy danych hydrogeologicznych dla obszarów pilotażowych pogranicza polsko-ukraińskiego i estońsko-łotewskiego, transgraniczne modele hydrodynamiczne i hydrogeochemiczne oraz rekomendacje oparte na ocenach i analizach przeprowadzonych przy użyciu powyższych narzędzi.
Platforma geoinformatyczna EU-Waterres (https://eu-waterres.eu/web-app/) zawiera 50 zharmonizowanych map hydrogeologicznych, danych monitoringowych i przekrojów transgranicznych. Za pośrednictwem portalu są dostarczane informacje na temat parametrów hydrogeologicznych transgranicznych warstw wodonośnych, stanu wód podziemnych i zagrożeń.
W zakresie zagrożeń ilościowych na podstawie numerycznego modelowania hydrodynamicznego stwierdzono, że obecnie pomimo braku wspólnego zarządzania zasobami wód podziemnych pomiędzy Polską i Ukrainą oraz Estonią i Łotwą nie istnieje ryzyko transgranicznego przechwytywania zasobów wód podziemnych. W zakresie zagrożeń jakościowych zbadano podatność wód podziemnych na zanieczyszczenie z powierzchni terenu. Ponadto zidentyfikowano obszary, gdzie presja spowodowana zanieczyszczeniem wód podziemnych przejawia się nie tylko jako zagrożenie, ale jest faktem spełnionym i zarejestrowanym w zmianach chemizmu wód. Na podstawie analizy uzyskanych wyników określono transgraniczne obszary anomalii stężeń wskaźników chemicznych o genezie antropogenicznej oraz strefy potencjalnie narażone na ryzyko transgranicznego przenoszenia wpływów w wyniku transportu masy w wodach podziemnych.
Powyższe oceny przełożyły się na stworzenie odpowiednich rekomendacji na rzecz ochrony ilościowej i jakościowej transgranicznych wód podziemnych.
Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy od połowy lat 70. XX wieku prowadzi również badania monitoringu wód podziemnych w strefach przygranicznych, stanowiące ważny element współpracy międzynarodowej z państwami sąsiednimi. Początkowo badania realizowano we współpracy z Czechami (rejon Kudowy, rejon Krzeszów-Ardšpach, zlewnia górnej Ścinawki), sukcesywnie obejmując inne obszary przygraniczne: rejon polskiej części wyspy Uznam, rejon na zachód od Szczecina, rejon Gubina (od Polanowic do Strzegowa), rejon Łęknicy (od Przewoźnik do Sobolic), rejon wzdłuż granicy kraju na obszarze województw: śląskiego i opolskiego, strefy przygraniczne ze Słowacją, Ukrainą, Białorusią, Litwą oraz obwodem kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Organizacja monitoringu wód podziemnych w strefach przygranicznych wynika z realizacji zapisów umów międzynarodowych oraz uzgodnień z narad grup roboczych międzynarodowych komisji do spraw współpracy na wodach granicznych.
Istotnym elementem współpracy jest wymiana informacji na temat warunków hydrogeologicznych, danych na temat ognisk zanieczyszczeń oraz struktury i wielkości eksploatacji wód w poszczególnych odcinkach przygranicznych w profilu granicy państwa. Wszystkie te działania mają na celu rozwiązywanie potencjalnych konfliktów w obszarze gospodarowania wodami oraz ustalanie i wdrażanie wspólnych działań ukierunkowanych na osiągnięcie i utrzymanie celów środowiskowych ustalonych dla wód podziemnych w strefach przygranicznych.
Więcej informacji na temat monitoringu wód podziemnych w strefach przygranicznych jest dostępnych na stronie www PIG-PIB: https://www.pgi.gov.pl/psh/zadania-psh/8989-zadania-psh-monitoring-graniczny.html.
Tekst: Elżbieta Przytuła, Tetyana Solovey, Małgorzata Woźnicka
